З ліпеня 1936-га да студзеня 1938 года, на самым піку сталінскіх рэпрэсій, народным камісарам (па сутнасці міністрам) юстыцыі СССР быў Мікалай Крыленка. Чалавек, якога пасада абавязвала сачыць за выкананнем законнасці, сам удзельнічаў у арганізацыі палітычных працэсаў з расстрэльнымі прысудамі. У пачатку 1938 года ён прайграў у кулуарнай барацьбе пракурору СССР Андрэю Вышынскаму, трапіў у няміласць па недарэчным абвінавачанні ў празмерным захапленні альпінізмам і быў расстраляны. За сваё 53-гадовае жыццё Крыленка паспеў пабываць выкладчыкам літаратуры, у званні прапаршчыка некалькі месяцаў займаў пасаду Вярхоўнага галоўнакамандуючага арміяй Расіі, развіваў савецкія шахматы, скараў вяршыні Паміра і ўрэшце стаў ахвярай рэпрэсіўнай машыны, да стварэння якой прыклаў нямала высілкаў.
Гэты тэкст — пяты ў нашым праекце «Апрычнікі». У ім мы расказваем пра малавядомых антыгерояў савецкай эпохі, якія мелі напасрэднае дачыненне да рэпрэсій, але не надта вядомыя шырокай публіцы.
Прапаршчык-галоўнакамандуючы
Мікалай Крыленка нарадзіўся ў 1885 годзе ў вёсцы Бяхцеева Сычоўскага павета Смаленскай губерні. З боку бацькі, Васіля Абрамавіча Крылянкова, ён паходзіў з габрэяў, што пазней знайшло адлюстраванне ў партыйнай мянушцы Мікалая — Абрам. У 1890 годзе галава сямейства пераехаў у Смаленск, дзе працаваў у гісторыка-археалагічным музеі. Праз два гады сям’я Крылянковых перабралася ў Польшчу (у тую яе частку, якая тады ўваходзіла ў склад Расійскай імперыі). Бацька Мікалая працаваў тут акцызным чыноўнікам — то-бок зборшчыкам акцызнага падатку.
У 1903 годзе Мікалай скончыў класічную гімназію ў Любліне, пасля чаго паступіў на гісторыка-філалагічны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. Пазней працаваў выкладчыкам літаратуры і гісторыі ў прыватных польскіх школах. У 1904 годзе ўступіў у партыю бальшавікоў і пачаў удзельнічаць у студэнцкіх сходах і дэманстрацыях. Падчас першай рускай рэвалюцыі 1905 года ўдзельнічаў ва ўтварэнні Пецярбургскага Савета рабочых дэпутатаў, за што царскія ўлады яго затрымлівалі і змяшчалі ў турму. Перайшоўшы на нелегальнае становішча, Крыленка эміграваў у Бельгію, а ў 1911 годзе сустракаўся ў Кракаве (тады гэта была аўстрыйская частка Польшчы) з Уладзімірам Ульянавым (Леніным) — і зблізіўся з ім і з яго сям’ёй. Жонка Леніна Надзея Крупская адгукалася пра Крыленку так: «Вельмі добры чалавек і цудоўны таварыш».
Вярнуўшыся ў Расію, Крыленка трапіў у армію, пасля звальнення ў запас быў павышаны да прапаршчыка. Бальшавікі прыкамандзіравалі яго да сацыял-дэмакратычнай фракцыі Дзяржаўнай думы Расійскай імперыі, але ў снежні 1913 года Крыленку зноў арыштавалі за яго палітычную актыўнасць і выслалі ў Харкаў. Тут ён экстэрнам скончыў юрыдычны факультэт Харкаўскага ўніверсітэта.
Напярэдадні Першай сусветнай вайны Крыленка зноў выехаў у Еўропу. Да чэрвеня 1915 года жыў у Аўстрыі і Швейцарыі, а потым быў адпраўлены партыяй у Расію разам з жонкай Аленай Разміровіч для нелегальнай працы. У лістападзе прапаршчыка запасу Крыленку арыштавалі ў Маскве за ўхіленне ад вайсковай службы. Бальшавік праседзеў у Харкаве ў турме да красавіка 1916 года, а затым быў мабілізаваны і накіраваны ў войскі. Служыў сувязістам на Паўднёва-Заходнім фронце, дзе ваяваў супраць аўстра-венгерскіх, германскіх і балгарскіх войскаў.
У перыяд Лютаўскай рэвалюцыі прапаршчык Крыленка, які, як сцвярджаецца, меў выдатныя здольнасці прамоўцы, вёў рэвалюцыйную агітацыю сярод салдат і быў выбраны старшынёй спачатку палкавога, а потым дывізіённага і армейскага салдацкіх камітэтаў. У гэтай якасці салдаты дэлегавалі яго ў Петраград, дзе на сходах Петраградскага Савета ён, як і ўсе бальшавікі, выступаў за спыненне вайны.
У ліпені рэвалюцыйна настроены прапаршчык зноў быў арыштаваны — гэтым разам у Магілёве. Яго абвінавацілі ў дзяржаўнай здрадзе, але ўжо ў верасні вызвалілі. Наступныя два месяцы мяцежны афіцэр удзельнічаў у падрыхтоўцы бальшавікамі дзяржаўнага перавароту, а ўжо на наступны дзень пасля яго, 26 кастрычніка (8 лістапада па сучасным календары — далей датаванне будзе паводле яго), увайшоў у першы склад бальшавіцкага ўрада — Савета народных камісараў. Прапаршчык Крыленка разам з рэвалюцыйным матросам Балтыйскага флоту Паўлам Дыбенкам і дэзерцірам Уладзімірам Антонавым-Аўсеенкам сталі чальцамі Камітэта па ваенных і марскіх справах.
У лістападзе таго ж года лідар бальшавікоў і старшыня Савета народных камісараў Ленін ссунуў з пасады Вярхоўнага галоўнакамандуючага расійскай арміі, генерал-лейтэнанта Мікалая Духоніна (той адмаўляўся ўступаць у мірныя перамовы з супернікамі па Першай сусветнай вайне, за што бальшавікі абвясцілі яго «ворагам народа») і прызначыў на яго месца прапаршчыка Крыленку. Прыбыўшы ў размяшчэнне Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага ў Магілёве з атрадам з матросаў і салдат Літоўскага палка, Крыленка дапусціў самасуд над Духоніным — вайскоўцы забілі генерала і разарвалі яго цела.
Але пасада Вярхоўнага галоўнакамандуючага і камісара па ваенных справах відавочна прыгнятала Крыленку. У сакавіку 1918 года ён падаў у адстаўку, прынятую Леніным. З гэтага моманту Чырвоную армію ўзначаліў Леў Троцкі.
Чырвоны тэрор
Сталінскі Вялікі тэрор 1930-х гадоў не быў адзіным эпізодам масавых рэпрэсій у гісторыі «першай дзяржавы рабочых і сялян». Захапіўшы ўладу ў 1917 годзе, бальшавікі адразу пачалі шырока выкарыстоўваць тэрор і гвалт для яе ўтрымання падчас грамадзянскай вайны, якая ахапіла краіну. Гэты падыход «нулявой цярпімасці» да класавых ворагаў атрымаў у сваіх стваральнікаў назву Чырвоны тэрор. Адзін з яго галоўных тэарэтыкаў і практыкаў, Фелікс Дзяржынскі, называў Чырвоным тэрорам комплекс мер, якія ўключалі застрашванне, арышты і знішчэнне «ворагаў рэвалюцыі» па прынцыпе іх класавай прыналежнасці — то-бок усяго толькі за тое, што чалавек быў прадпрымальнікам, землеўладальнікам або армейскім афіцэрам.
Пакінуўшы пасаду Вярхоўнага галоўнакамандуючага, Мікалай Крыленка ахвотна ўключыўся ў Чырвоны тэрор. З сакавіка 1918 года ён быў чальцом Наркамата юстыцыі РСФСР, а з траўня — яшчэ і на пасадзе старшыні Рэвалюцыйнага (Вярхоўнага) трыбунала. Другую пасаду Крыленка займаў да 1922 года, і ўсе важныя справы па лініі Чырвонага тэрору праходзілі праз яго рукі. Старшыня трыбунала зацвярджаў сваім подпісам усе расстрэльныя прысуды таго перыяду. Не выяўлена ніводнага выпадку памілавання асуджаных, што адпраўлялі апеляцыі на імя Крыленкі, які лічыў прымальным знішчэнне «варожых элементаў» толькі па прыкмеце сацыяльнага паходжання.
Калі на думку сталінскага генпракурора Андрэя Вышынскага лёс абвінавачанага мусілі вызначаць не наяўныя альбо адсутныя доказы яго віны, а «рэвалюцыйнае сумленне» пракурора, то Крыленка апярэдзіў знаёмую беларусам формулу «часам не да законаў» і заклікаў «прытрымлівацца толькі аднаго закона — закона палітычнай мэтазгоднасці». «Мы лічым патрэбным — і расстрэльваем, вось і ўсё», — гэта яго цытата.
У адносна «траваедны» перыяд НЭПа ў 1922−1929 гадах Крыленка займаў дзве пасады з дыяметральна супрацьлеглымі функцыямі — быў намеснікам наркама юстыцыі і старшым памочнікам пракурора РСФСР. Такое таптанне прававых нормаў было цалкам прымальным для краіны, якая знаходзілася ва ўмовах «сацыялістычнай законнасці». У гэты перыяд ён удзельнічаў у фальсіфікацыях «Шахцінскай справы», а пазней — і «справы Прампартыі», якія сталі пралогам да блізкага Вялікага тэрору. У гэты час ён таксама быў прафесарам прававога аддзялення факультэта грамадскіх навук МДУ (1922−1925) і прафесарам факультэта савецкага права МДУ (1925−1929). Тут былы Вярхоўны галоўнакамандуючы чытаў лекцыі па судаўладкаванні і судаводстве.
З 1929-га па 1931 год Крыленка працаваў пракурорам — на гэтай пасадзе рэпрэсаваў «кулакоў» (масавыя высылкі сялян адбываліся з яго згоды) і выступаў дзяржаўным абвінаваўцам на найбуйнейшых палітычных працэсах. Таксама ён адказваў за арганізацыю справы «Вясна» супраць былых царскіх генералаў і афіцэраў, якія засталіся на службе ў Чырвонай арміі. У траўні 1931 года ў Ленінградзе расстралялі больш за тысячу чалавек, якія праходзілі па гэтай справе.
У 1931 годзе Крыленка пакінуў пракурорскую пасаду і стаў наркамам юстыцыі РСФСР, а з 1936 года — наркамам юстыцыі ўсяго СССР.
Калі ў 1932 годзе пачалася татальная канфіскацыя хлеба ў сялян, якія спрабавалі пакінуць сабе частку ўраджаю, каб не памерці з голаду, крадзеж збожжа быў абвешчаны дзяржаўным злачынствам. Узначалены Крыленкам Наркамюст забараніў суддзям выносіць мяккія прысуды па справах аб крадзяжы збожжа, пакінуўшы ім «выбар» паміж расстрэлам і дзесяццю гадамі зняволення. Некаторыя суддзі сцвярджалі, што ў іх рука не падымаецца адправіць чалавека на дзесяць гадоў у лагеры за дробны крадзеж, здзейснены для таго, каб пракарміць дзяцей — а Крыленка абураўся тым, што Вярхоўны суд адмяняе смяротныя прысуды, і патрабаваў, каб суддзі думалі перш за ўсё пра палітыку, а не ажыццяўлялі правасуддзе.
У 1933 годзе наркам юстыцыі абураўся несвядомымі савецкімі суддзямі: «Мы сутыкаемся тут з глыбокімі, увабранымі з малаком маці забабонамі і традыцыямі старых формаў прававой буржуазнай думкі, што так нельга, што абавязкова судзіць зыходзячы не з палітычных указанняў партыі і ўрада, а з меркаванняў „вышэйшай справядлівасці“».
У гэты перыяд, які супаў па часе з пікам Вялікага тэрору, абвастрылася яго супрацьстаянне з генпракурорам РСФСР і СССР Андрэем Вышынскім. І той, і той падыходзілі на ролю архітэктараў савецкай судовай і юрыдычнай сістэмы, але Вышынскі лепш злавіў павевы часу (хоць першапачаткова ён выглядаў аўтсайдарам — знаходзіўся ніжэй за Крыленку ў партыйнай іерархіі, да рэвалюцыі быў меншавіком, а на пасадзе камісара аднаго з маскоўскіх аддзелаў міліцыі падпісаў распараджэнне аб арышце Леніна). Крыленка не заўважыў, што часы змяніліся, і яго ідэі пра адміранне судоў і законаў, якіх прытрымліваліся многія старыя бальшавікі, у часы Сталіна адпрэчаныя як «лявацкія перагіны».
Калі Крыленка, імкнучыся задаволіць запыт Сталіна на дзяржаўны тэрор, проста адпрэчваў законнасць, падмяняючы яе «палітычнай мэтазгоднасцю», то Вышынскі паспяхова маскаваў гэты прававы нігілізм, прыкрываючы рэпрэсіі законамі і захаваннем працэсуальных нормаў. Выбіраючы паміж Крыленкам і Вышынскім, Сталін паставіў на другога — як на чалавека, здольнага надаць бачнасць законнасці дыктатуры і ператварыць судова-пракурорскую сістэму ў орган моцнай таталітарнай дзяржавы. Але пра гэта — крыху пазней.
Шахматыст і альпініст
Мікалай Крыленка быў вельмі дзейным і заўзятым чалавекам. Ён вывучаў модную ў тыя гады штучную мову эсперанта, любіў паляванне. Але сапраўднай яго жарсцю былі шахматы і альпінізм. Роля Крыленкі ў развіцці гэтых дысцыплін у СССР вельмі вялікая — настолькі, што кампліментарныя артыкулы пра яго размешчаныя на афіцыйных сайтах Федэрацыі шахмат Расіі і Федэрацыі альпінізму Расіі.
Займаючы высокія дзяржаўныя пасады, Крыленка падтрымліваў свае захапленні. З яго імем звязаны шахматны бум у даваенным СССР. Ён арганізаваў тры міжнародныя турніры ў Маскве, заснаваў Усесаюзную шахматна-шашачную секцыю і перавабіў у Савецкі Саюз вялікага нямецкага шахматыста Эмануіла Ласкера. Крыленка шмат гадоў быў рэдактарам часопіса «Шахматы ў СССР» і шахматнай газеты «64», ды і сам вельмі нядрэнна гуляў.
Таксама Крыленка быў старшынёй Таварыства пралетарскага турызму і экскурсій, у складзе якога існавала горная секцыя, якая аб’ядноўвала савецкіх альпіністаў. Ён скараў Эльбрус на Каўказе, але асаблівай яго любоўю карыстаўся Памір. У адной са сваіх кніг Крыленка пісаў пра гэтую горную сістэму так: «Натыкнуўшыся ў экспедыцыі 1928 года на недапушчальны факт, што на тэрыторыі нашай краіны і не так ужо далёка ад населеных пунктаў ёсць недаследаваныя прасторы, куды яшчэ ніколі не ступала чалавечая нага, я паставіў сваёй задачай ліквідацыю гэтай белай плямы».
У 1935 годзе Крыленка адным з першых атрымаў уведзенае незадоўга да гэтага званне заслужанага майстра альпінізму. Яго імем названы адзін з перавалаў на Паміры.
Бумеранг «сацыялістычнай законнасці» ў дзеянні
Захапленне Крыленкі альпінізмам стала фармальнай прычынай яго зрынання з савецкага палітычнага алімпу. У студзені 1938 года Вышынскі расправіўся з канкурэнтам, інкрымінаваўшы яму заняткі пустым альпінізмам у той час, калі іншыя будаўнікі камунізму працуюць. Зрэшты, захапленне горнымі ўзыходжаннямі стала толькі завязкай сюжэту сфабрыкаванай супраць Крыленкі справы. Знаходзячыся ў засценках НКУС, чалавек, які фальсіфікаваў крымінальныя працэсы супраць іншых «ворагаў народа», прызнаўся ў тым, што яшчэ да рэвалюцыі вёў барацьбу супраць Леніна, а пасля 1917-га разам з Мікалаем Бухарыным (паплечнікам Леніна, які стаў адным з ворагаў Сталіна ў 1930-я) планаваў барацьбу супраць партыі.
У ліпені 1938 года Мікалай Крыленка — першы Вярхоўны галоўнакамандуючы Савецкай Расіі, першы наркам юстыцыі СССР, першы старшыня Вярхоўнага суда СССР, арганізатар міжнародных шахматных турніраў, чалавек, добра знаёмы з Леніным, быў расстраляны паводле прысуду, вынесенага ў рамках справы аб «контррэвалюцыйнай тэрарыстычнай групе турыстаў і альпіністаў». Сімвалічна, што судовае паседжанне па яго справе разам з вынясеннем прысуду доўжылася 20 хвілін — добрая ілюстрацыя прыдуманага ім прынцыпу палітычнай мэтазгоднасці. Пахаваны на сумнавядомым палігоне Камунарка.
Толькі альпіністамі (па гэтай справе былі расстраляныя або атрымалі тэрміны ў лагерах дзясяткі аматараў гор) справа Крыленкі не абмежавалася. У найлепшых традыцыях «сталінскіх чыстак» былі расстраляныя многія іншыя яго прыхільнікі. Катаванням падвяргаліся нават блізкія да апальнага наркама шахматысты. У прыватнасці, Мікалай Грыгор’еў, намеснік галоўнага рэдактара часопіса «Шахматы ў СССР», памёр неўзабаве пасля таго, як яго, скалечанага, выпусцілі пасля допытаў. Расстраляны быў і брат былога наркама юстыцыі Уладзімір.
У 1955 годзе Крыленку пасмяротна рэабілітавалі і аднавілі ў партыі — рэдкі выпадак для арганізатараў рэпрэсій 1930-х. Аднак у гісторыю ён усё роўна ўвайшоў як адзін з галоўных савецкіх катаў.
Чытайце таксама
